کنترل عوامل ارگونومیک در طب کار

مدیریت ریسک‌های ارگونومیکی در محیط‌های کاری یکی از ارکان اصلی طب کار و سلامت شغلی است. این عوامل اگر کنترل نشوند، می‌توانند منجر به اختلالات اسکلتی-عضلانی مرتبط با کار (MSDs) مانند کمردرد، سندرم تونل کارپال، تنوسینوویت و خستگی مزمن شوند.

 

در زیر بیست راهکار کاربردی و طبقه‌بندی شده برای کنترل این عوامل ارائه می‌شود:

 

الف: راهکارهای مهندسی (اولویت اول - حذف یا کاهش در منبع)

 

1. طرازی مجدد ایستگاه کار (Workstation Redesign): تنظیم ارتفاع میز، صندلی، مانیتور و تجهیزات مطابق با ابعاد بدنی فرد (آنتروپومتری) به گونه‌ای که وضعیت بدن در حالت خنثی و طبیعی قرار گیرد.

2. استفاده از تجهیزات کمک‌کننده (Assistive Devices): به کارگیری بالابرها، میزهای قابل تنظیم، ابزارآلات با دسته ارگونومیک، چرخ‌دستی‌های مناسب و تعادل‌کننده‌ها برای کاهش نیرو و بار مکانیکی.

3. خودکارسازی و مکانیزه کردن (Automation): خودکارسازی وظایف تکراری و پرخطر (مانند جوشکاری یا مونتاژ قطعات کوچک) با استفاده از ربات‌ها یا دستگاه‌های کنترل عددی (CNC).

4. بهبود طراحی ابزار دستی (Tool Design): انتخاب یا طراحی ابزاری که:

   · مچ دست را در حالت خنثی نگه دارد.

   · فشار موضعی بر کف دست و انگشتان را کم کند.

   · وزن سبک‌تری داشته باشد.

   · برای کاربر چپ‌دست یا راست‌دست قابل تنظیم باشد.

5. بهبود چیدمان محیط کار (Layout Improvement): چیدمان تجهیزات، قفسه‌ها و مواد به گونه‌ای که نیاز به پیچش مکرر کمر، کشش بیش از حد دست‌ها یا حمل بار در مسافت‌های طولانی را کاهش دهد.

6. تأمین روشنایی و دید مناسب (Adequate Lighting): جلوگیری از خم شدن غیرطبیعی سر و کمر با تأمین روشنایی کافی و بدون خیرگی برای انجام دقیق و ایمن کار.

 

ب: راهکارهای اداری و مدیریتی (کنترل در مسیر یا فرد)

 

1. چرخش شغلی (Job Rotation): جابه‌جایی کارکنان بین وظایف مختلف با استفاده از گروه‌های عضلانی متفاوت تا از فشار مداوم بر یک بخش خاص از بدن جلوگیری شود.

2. توسعه کار تیمی و تعاونی (Teamwork): توزیع وظایف سنگین بین دو یا چند نفر و تشویق به کمک‌رسانی برای کاهش بار فردی.

3. برنامه‌ریزی استراحت‌های کوتاه و مکرر (Microbreaks): تشویق به ۵-۲ دقیقه استراحت هر ۳۰-۶۰ دقیقه برای کارهای ایستا یا تکراری تا عضلات فرصت بازیابی داشته باشند.

4. آموزش مستمر کارکنان (Training):

   · آموزش تکنیک‌های صحیح بلندکردن بار (با استفاده از پاها، نه کمر).

   · آموزش اصول ارگونومی در تنظیم میز و صندلی.

   · آموزش شناخت علائم هشداردهنده اختلالات اسکلتی-عضلانی.

5. مدیریت زمان کار (Work Pacing): اجتناب از تعیین سرعت کار (Line Speed) که منجر به حرکات سریع، تکراری و بدون استراحت کافی می‌شود.

6. برگزاری جلسات ویزیت متحرک (Walking Meetings): کاهش زمان نشستن طولانی‌مدت پشت میز.

 

ج: راهکارهای مرتبط با طراحی کار و محتوا

 

1. غنی‌سازی شغلی (Job Enrichment): افزایش تنوع مهارت‌ها، استقلال عمل و معناداری کار برای کاهش بار روانی و یکنواختی که می‌تواند بر بار فیزیکی بیفزاید.

2. تنوع وظایف (Task Variety): ترکیب وظایف مختلف (فکری، عملی، سبک، سنگین) در یک شغل برای درگیر کردن گروه‌های عضلانی مختلف.

3. تعیین حد مجاز وزن برای حمل دستی بار (Weight Limits): تعیین و رعایت حداکثر وزن مجاز برای بلند کردن، حمل و جابه‌جایی دستی بار توسط افراد (مطابق با جدول NIOSH یا مقررات داخلی).

 

د: راهکارهای فردی و حفاظت شخصی

 

1. ورزش و نرمش‌های کششی در محل کار (Stretching Exercises): اجرای برنامه‌های کوتاه و تحت نظر مربی برای گرم کردن و افزایش انعطاف‌پذیری عضلات قبل از شروع کار و در حین استراحت‌ها.

2. استفاده از تجهیزات حفاظت فردی ارگونومیک (PPE): مانند:

   · زیرپایی‌های ضدخستگی برای مشاغل ایستاده.

   · کمربندهای حمایتی تحت شرایط خاص و با توصیه متخصص (استفاده سرخود می‌تواند خطرناک باشد).

   · دستکش‌های مناسب که ضمن محافظت، چابکی دست را کاهش ندهند.

3. ترویج فرهنگ گزارش‌دهی (Reporting Culture): ایجاد محیطی امن که در آن کارکنان بدون ترس از تبعات، علائم درد یا ناراحتی و همچنین نقص‌های ارگونومیک محیط کار را گزارش دهند.

4. معاینات دوره‌ای سلامت (Periodic Health Surveillance): معاینات هدفمند اسکلتی-عضلانی برای شناسایی زودرس مشکلات و مداخله به موقع (جزء لاینفک پرونده سلامت شغلی).

5. مدیریت عوامل روانی-اجتماعی (Psychosocial Factors): کنترل استرس شغلی، فشار کاری زیاد و روابط نامناسب کاری که می‌توانند باعث تشدید تنش عضلانی و کاهش آستانه درد شوند.

 

جمع‌بندی و نکته کلیدی:

 

· سلسله مراتب کنترل (Hierarchy of Controls):

  · اولویت اول: حذف عامل خطر (مهندسی).

  · اولویت دوم: جایگزینی با روش/ابزار کم‌خطرتر (مهندسی).

  · اولویت سوم: کنترل‌های مهندسی (مانند تجهیزات کمک‌کننده).

  · اولویت چهارم: کنترل‌های اداری (مانند آموزش و چرخش شغلی).

  · اولویت آخر: وسایل حفاظت فردی (که کم‌ترین اثر را دارند).

· مشارکت کارکنان (Participatory Ergonomics): موفق‌ترین برنامه‌های ارگونومی با مشارکت فعال خود کارکنان در شناسایی مشکلات و ارائه راه‌حل‌ها طراحی و اجرا می‌شوند.

· ارزیابی مستمر: محیط‌های کاری پویا هستند و ارزیابی دوره‌ای ریسک‌های ارگونومیکی (با روش‌هایی مانند REBA، RULA، NIOSH Lifting Equation) ضروری است.

 

اجرای نظام‌مند این راهکارها با همکاری واحدهای HSE، منابع انسانی، مهندسی صنایع و مدیریت، ضمن حفظ سلامت نیروی کار، منجر به افزایش بهره‌وری، کاهش غیبت‌های کاری و بهبود کیفیت محصولات و خدمات خواهد شد.