نظریات روانشناسی دکتر سیامک نورالهی

در اینجا ۵۰ نظریه و مفهوم کلیدی روانشناسی به زبان ساده و با مثالهای روزمره آورده شده است. این فهرست شامل نظریه‌های معروف، مکاتب فکری و ایده‌های تاثیرگذار است.

 

---

 

مکاتب کلاسیک روانشناسی

 

1. ساختارگرایی (Structuralism): مثل شیمی است برای ذهن. سعی می‌کند ساختار ذهن را با تجزیه احساسات و تجربیات به کوچک‌ترین بخش‌هایش درک کند. (ویلهلم وونت)

2. کارکردگرایی (Functionalism): به جای ساختار ذهن، به کارکرد آن توجه می‌کند. ذهن مثل یک ابزار است برای سازگاری با محیط. (ویلیام جیمز)

3. روانکاوی (Psychoanalysis): تمرکز بر ناخودآگاه، تمایلات کودکی و تعارضات درونی که رفتار بزرگسالی را هدایت می‌کنند. (زیگموند فروید)

4. رفتارگرایی (Behaviorism): فقط رفتار قابل مشاهده مهم است. ذهن یک "جعبه سیاه" است. رفتارها نتیجه شرطی‌سازی و پاداش/تنبیه هستند. (جان واتسون، بی.اف. اسکینر)

5. روانشناسی انسان‌گرا (Humanistic Psychology): تمرکز بر خوبی ذاتی انسان، آزادی اراده، رشد شخصی و رسیدن به خودشکوفایی. (کارل راجرز، آبراهام مازلو)

6. روانشناسی شناختی (Cognitive Psychology): مطالعه فرآیندهای ذهنی مانند تفکر، حافظه، حل مسئله و تصمیم‌گیری. ذهن مانند یک کامپیوتر است.

 

---

 

نظریه‌های رشد و شخصیت

 

1. مراحل رشد روانی-جنسی فروید: شخصیت در کودکی شکل می‌گیرد و از ۵ مرحله (دهانی، مقعدی، آلتی، نهفته، تناسلی) می‌گذرد. تثبیت در یک مرحله، بر شخصیت بزرگسالی اثر می‌گذارد.

2. مراحل رشد روانی-اجتماعی اریک اریکسون: زندگی ۸ مرحله دارد. در هر مرحله یک بحران psychosocial داریم (مثل اعتماد در مقابل بی‌اعتمادی). حل موفقیت‌آمیز هر بحران برای سلامت روان حیاتی است.

3. مراحل رشد شناختی پیاژه: کودکان در چهار مرحله (حسی-حرکتی، پیش عملیاتی، عینی، انتزاعی) یاد می‌گیرند و جهان را درک می‌کنند. مغز آنها مانند یک نرم‌افزار است که به تدریج آپدیت می‌شود.

4. نظریه دلبستگی بالبی: کیفیت ارتباط عاطفی نوزاد با مراقب اصلی (معمولا مادر) سبک دلبستگی او در بزرگسالی (ایمن، اجتنابی، مضطرب) را پیش‌بینی می‌کند.

5. سلسله مراتب نیازهای مازلو: انسان‌ها اول نیازهای پایه (فیزیولوژیک، امنیت) را برطرف می‌کنند، سپس به سمت نیازهای سطح بالاتر (عشق، احترام، خودشکوفایی) حرکت می‌کنند.

6. نظریه یادگیری اجتماعی بندورا: ما فقط با تجربه مستقیم یاد نمی‌گیریم، بلکه با نگاه کردن به دیگران (الگوبرداری) نیز یاد می‌گیریم. (مثل کودکانی که خشونت را از تلویزیون تقلید می‌کنند).

7. کهن‌الگوهای یونگ (Jungian Archetypes): فروید می‌گفت ناخودآگاه شخصی داریم، اما یونگ گفت یک ناخودآگاه جمعی هم داریم که پر از تصاویر و نمادهای جهانی (کهن‌الگوها) مانند "قهرمان" یا "سایه" است.

8. نظریه پنج عامل بزرگ شخصیت (Big Five): شخصیت از پنج بعد اصلی شکل گرفته است: برونگرایی، سازگاری، وظیفه‌شناسی، روان‌رنجوری و گشودگی به تجربه.

 

---

 

نظریه‌های شناختی و رفتاری

 

1. شرطی‌سازی کلاسیک پاولف: یادگیری ارتباط بین دو محرک. مثلاً صدای زنگ (محرک خنثی) با غذا (محرک غیرشرطی) pairing می‌شود و در نهایت صدای زنگ به تنهایی باعث بزاق دهان (پاسخ شرطی) می‌شود.

2. شرطی‌سازی عامل اسکینر: رفتار توسط پیامدهایش تقویت یا تضعیف می‌شود. تقویت مثبت (پاداش دادن) بهترین راه برای افزایش یک رفتار است.

3. هویت اجتماعی (Social Identity Theory): احساس هویت و ارزشمندی ما تا حد زیادی از گروه‌های اجتماعی که به آن تعلق داریم (ملیت، مذهب، تیم فوتبال) ناشی می‌شود. این اغلب منجر به "ما در مقابل آنها" می‌شود.

4. طرح‌واره (Schema): ذهن ما از قبل قالب‌های ذهنی برای categorize کردن اطلاعات دارد. مثلاً یک "طرح‌واره سگ" داریم که به ما کمک می‌کند هر سگی را تشخیص دهیم، حتی اگر ندیده باشیم.

5. سوگیری شناختی (Cognitive Bias): خطاهای سیستماتیک در تفکر که برای صرفه‌جویی در انرژی ذهن رخ می‌دهد. مثلاً تأیید‌گرایی: تمایل به جستجوی اطلاعاتی که باورهایمان را تأیید می‌کند و نادیده گرفتن evidenceهای مخالف.

6. نظریه اسناد (Attribution Theory): چگونه علت رفتارهای دیگران یا خودمان را توضیح می‌دهیم. آیا شکست او به دلیل تنبلی است (اسناد درونی) یا به دلیل وضعیت بد اقتصادی (اسناد بیرونی)؟

7. منطق گریزی (Cognitive Dissonance): وقتی رفتار و باورمان باهم در تضاد باشد، احساس ناراحتی می‌کنیم و سعی می‌کنیم توجیهی بیاوریم. (مثلاً یک فرد سیگاری که می‌داند سیگار ضرر دارد، به خودش می‌گوید: "زندگی کوتاه است!").

 

---

 

نظریه‌های انگیزش، هیجان و اجتماعی

 

1. نظریه سلسله‌مراتب نیازها (Maslow's Hierarchy): (توضیح در شماره ۱۱)

2. نظریه دو عاملی انگیزش هرزبرگ: بعضی عوامل (حقوق خوب، محیط کار امن) فقط از نارضایتی جلوگیری می‌کنند (عوامل بهداشتی). اما انگیزه واقعی از چالش، recognition و پیشرفت می‌آید (عوامل انگیزشی).

3. نظریه هیجان جیمز-لانگ: اول یک رویداد فیزیولوژیک رخ می‌دهد (مثلاً دویدن)، سپس مغز آن را تفسیر می‌کند و می‌گوید: "من دارم می‌دوم، پس must ترسیده باشم!" و بعد احساس ترس می‌کنید.

4. نظریه مخالفان هیجان (Opponent-Process Theory): برای هر هیجانی (لذت)، یک هیجان مخالف (درد) وجود دارد. بعد از اوج لذت، بدن سعی می‌کند به حالت تعادل برگردد که منجر به یک "حس فرود" می‌شود. (مثل هیجان چتربازی و سپس فرود آمدن).

5. پرخاشگری: نظریه ناکامی-پرخاشگری: ناکامی همیشه منجر به پرخاشگری می‌شود، و پرخاشگری همیشه از ناکامی ناشی می‌شود.

6. اثر تماشاگر (Bystander Effect): در مواقع اضطراری، احتمال کمک کردن یک فرد وقتی دیگران حاضر هستند، کمتر است، چون مسئولیت بین همه پخش می‌شود (پخش شدن مسئولیت).

7. همنوایی (Conformity): تغییر رفتار یا عقیده برای سازگاری با هنجارهای گروه. (آزمایش معروف اشلیم Solomon Asch).

8. اطاعت از اقتدار (Obedience to Authority): تمایل افراد برای اطاعت از دستورات یک فرد دارای اقتدار، حتی اگر این دستورات با وجدان شخصی آنها در تضاد باشد. (آزمایش معروف استنلی میلگرام).

9. پیروی از هنجارهای اجتماعی (Normative Social Influence): ما conform می‌کنیم porque می‌خواهیم مورد پذیرش قرار بگیریم و طرد نشویم.

10. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT): به جای جنگیدن با افکار منفی، آنها را می‌پذیریم و بر روی اقدامات ارزشمند زندگی تمرکز می‌کنیم.

11. درمان شناختی-رفتاری (CBT): درمانی که بر تغییر الگوهای فکری منفی (شناخت) و رفتارهای ناسازگارانه (رفتار) تمرکز دارد. افکار ما هستند که احساسات و رفتارمان را می‌سازند.

 

---

 

مفاهیم کاربردی و امروزی

 

1. ذهن‌آگاهی (Mindfulness): آگاهی کامل از لحظه حال، بدون قضاوت. تمرینی برای ماندن در "اینجا و اکنون".

2. تاب‌آوری (Resilience): توانایی بازیابی و بازگشت به حالت عادی پس از مواجهه با یک trauma یا استرس شدید.

3. هوش هیجانی (EQ): توانایی تشخیص، درک و مدیریت هیجان‌های خود و دیگران. گاهی از IQ مهم‌تر است.

4. سبک‌های دلبستگی بزرگسالی: دلبستگی کودکی ما بر روابط عاشقانه بزرگسالیمان اثر می‌گذارد (ایمن، اجتنابی، مضطرب).

5. نظریه تعیین‌هدف (Goal-Setting Theory): اهداف خاص و چالشی (اما قابل دستیابی) بیشتر از اهداف کلی و آسان، منجر به عملکرد بالاتر می‌شوند.

6. سبک‌های مدیریت تعارض: افراد مختلف برای مدیریت conflict راه‌های مختلفی دارند: رقابتی، سازش، اجتناب،合作 و مدارا.

7. سندروم impostor (Impostor Syndrome): احساسی که در آن فرد باور دارد شایسته موفقیت‌هایش نیست و ترس از دارد که "فریبکار" بودنش کشف شود.

8. درمان مبتنی بر شفقت به خود (Self-Compassion): به جای انتقاد شدید از خود، با خودتان مانند یک دوست مهربان رفتار کنید.

9. نظریه دگرگونی شخصیت (Post-Traumatic Growth): برخلاف PTSD، برخی افراد پس از یک trauma شدید، رشد می‌کنند و احساس می‌کنند قوی‌تر، wiser و connectedتر شده‌اند.

10. تئوری انتظار (Expectancy Theory): انگیزه افراد بستگی به این دارد که: ۱) باور داشته باشند努力شان به نتیجه می‌رسد، ۲) باور داشته باشند آن نتیجه پاداش خواهد داشت.

11. مدل پنج مرحله‌ای سوگ (Kübler-Ross Model): افراد در مواجهه با فقدان (مرگ، تشخیص بیماری) پنج مرحله را تجربه می‌کنند: انکار، خشم، چانه‌زنی، افسردگی و پذیرش. (البته این مراحل همیشه linear نیستند).

12. درمان دیالکتیکی رفتاری (DBT): نوعی درمان برای اختلال شخصیت مرزی که بر آموزش مهارت‌های تحمل پریشانی، تنظیم هیجان، ذهن‌آگاهی و اثربخشی بین فردی تمرکز دارد.

13. هوش‌های چندگانه گاردنر: هوش فقط یک چیز (IQ) نیست. انواع مختلفی دارد: کلامی، منطقی-ریاضی، موسیقایی, جسمی-حرکتی, فضایی, بین فردی, درون فردی و طبیعت‌گرا.

14. ذهنیت ثابت در مقابل رشد (Fixed vs. Growth Mindset): آیا باور دارید که استعداد و هوش شما ثابت است (ذهنیت ثابت) یا می‌توانید با effort آنها را رشد دهید (ذهنیت رشد)؟ این باور بر موفقیت شما اثر شگرفی دارد.

15. Self-Determination Theory (SDT): برای انگیزه درونی و well-being، انسان‌ها به سه چیز نیاز دارند: خودمختاری (احساس کنترل)، شایستگی (احساس مهارت) و ارتباط (احساس تعلق).

16. Positive Psychology: شاخه‌ای از روانشناسی که به جای تمرکز بر بیماری‌ها، بر عوامل موثر بر شادمانی, رفاه و شکوفایی انسان تمرکز می‌کند.

17. Theory of Planned Behavior: نیت فرد برای انجام یک رفتار (مثل ورزش کردن) به نگرش او, هنجارهای ذهنی (فشار اجتماعی) و کنترل رفتاری درک‌شده بستگی دارد.

18. Ecological Systems Theory (برونفنبرنر): رشد کودک تحت تاثیر یک سیستم چند لایه است: از خانواده (میکروسیستم) گرفته تا فرهنگ و ایدئولوژی (ماکروسیستم). کودک در مرکز این سیستم های تودرتو قرار دارد.

 

---

 

این لیست تنها یک نقطه شروع است. هر کدام از این نظریه‌ها دنیای عمیق و پیچیده‌ای دارند که می‌تواند ساعتها مورد مطالعه قرار گیرد. امیدوارم این خلاصه ساده، کنجکاوی شما را برای کشف بیشتر برانگیزد