دکتر سیامک نوراللهی متخصص طب پیشگیری و اجتماعی

بر اساس قوانین و آیین‌نامه‌های بهداشت حرفه‌ای ایران (بویژه آیین‌نامه‌های مرتبط با طب کار و معاینات سلامت شغلی مصوب وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی و وزارت بهداشت)، معاینات و آزمایشات طب کار به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: بدو استخدام، دوره‌ای و بازگشت به کار. برای صنایع با عوامل زیان‌آور، این معاینات از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.

در زیر توضیح کامل هر بخش، همراه با نتیجه‌گیری‌های پزشکی (تناسب شغلی) ارائه می‌شود:

۱. اهداف اصلی معاینات طب کار در این صنایع

· پیشگیری از بیماری‌های ناشی از کار و مرتبط با کار.

· تطابق توانایی‌های جسمی و روانی فرد با وظایف شغلی.

· تشخیص زودرس آثار مواجهه با عوامل زیان‌آور.

· مستندسازی وضعیت سلامت کارگر در شروع کار و پیگیری تغییرات آن.

۲. انواع معاینات و محتوای آن‌ها در مواجهه با عوامل زیان‌آور

الف) معاینات بدو استخدام (پیش از استخدام)

· هدف: تعیین پایه‌ای از سلامت فرد و اطمینان از عدم وجود بیماری‌ها یا محدودیت‌هایی که با شغل مورد نظر تشدید می‌شوند یا برای دیگران خطرناک هستند.

· اقدامات: (متناسب با عامل زیان‌آور)

· تاریخچه‌گیری کامل پزشکی و شغلی: سابقه بیماری، داروها، آلرژی، سابقه شغلی گذشته.

· معاینه فیزیکی کامل: با تأکید بر سیستم‌های درگیر (مثلاً ریه برای مواد شیمیایی، سیستم اسکلتی-عضلانی برای عوامل ارگونومیک).

· آزمایشات پاراکلینیک پایه: CBC، آزمایش ادرار، قند و چربی خون.

· تست‌های تخصصی:

· شیمیایی: تست‌های عملکرد کبد و کلیه، تست‌های خاص (مانند سطح سرب در خون برای مواجهه با سرب).

· فیزیکی: ادیومتری (شنوایی‌سنجی) برای صدا، اسپیرومتری (تست عملکرد ریه) برای گرد و غبار، معاینه چشم برای پرتوها.

· بیولوژیک: تست‌های سرولوژی یا واکسیناسیون (مثل هپاتیت B برای پرسنل آزمایشگاه).

· ارگونومیک و روانی: ممکن است از پرسشنامه‌ها یا تست‌های غربالگری روانی استفاده شود.

ب) معاینات دوره‌ای

· هدف: پایش مستمر سلامت شاغلین و تشخیص زودهنگام بیماری‌ها یا آثار نامطلوب ناشی از مواجهه با عوامل زیان‌آور.

· تناوب: بسته به نوع و شدت عامل زیان‌آور، از ۶ ماه تا حداکثر ۳ سال (معمولاً سالیانه) تعیین می‌شود.

· اقدامات: علاوه بر برخی تست‌های پایه، تمرکز بر تست‌های تخصصی مرتبط با عامل زیان‌آر است. مثلاً:

· برای نویز: ادیومتری سالیانه.

· برای گرد و غبار سیلیس: اسپیرومتری و رادیوگرافی قفسه سینه (طبق برنامه مشخص).

· برای حلال‌های آلی: تست‌های عملکرد کبد و کلیه.

· برای عوامل ارگونومیک: معاینه سیستم اسکلتی-عضلانی و پرسشنامه‌های درد.

· برای عوامل روانی: پرسشنامه‌های استرس شغلی، فرسودگی شغلی و غربالگری افسردگی/اضطراب.

۳. مداخلات و نتیجه‌گیری (تناسب شغلی)

پس از انجام معاینات و بررسی نتایج، پزشک متخصص طب کار یکی از احکام زیر را صادر می‌کند. این حکم بر اساس مقایسه شرایط سلامت فرد با "شرح وظایف شغل" و "نیازمندی‌های سلامت" آن است.

۱. مجاز (صلاحیت دار)

· توضیح: فرد از نظر جسمی، روانی و سلامتی کاملاً قادر به انجام شغل مورد نظر است. هیچ گونه محدودیتی ندارد یا محدودیت‌های جزیی وی تأثیری بر ایمنی و سلامت خود یا دیگران ندارد.

· اقدام: استخدام یا ادامه کار بدون هیچ شرط یا محدودیتی.

۲. مشروط (صلاحیت دار با محدودیت/شرط)

· توضیح: فرد برای انجام شغل مناسب است، اما نیازمند اعمال محدودیت، اصلاح شرایط کار یا پیگیری‌های پزشکی خاص است. این حالت اغلب به دلایل زیر رخ می‌دهد:

· وجود یک بیماری خفیف یا کنترل‌شده (مثل فشار خون کنترل‌شده).

· نیاز به استفاده از وسایل حفاظت فردی (PPE) خاص یا نظارت بیشتر.

· نیاز به اصلاح ایستگاه کاری (برای عوامل ارگونومیک).

· نیاز به معاینات دوره‌ای با فواصل کوتاه‌تر (پایش نزدیک‌تر).

· محدودیت در مواجهه با یک عامل خاص (مثلاً فردی با آلرژی پوستی محدود به کار با دستکش ویژه).

· اقدام: استخدام یا ادامه کار منوط به اجرای توصیه‌های پزشک طب کار توسط کارفرما (تغییر شرایط کار، تأمین PPE) و خود فرد (مراقبت‌های پزشکی).

۳. عدم صلاحیت (غیرمجاز)

· توضیح: انجام شغل مورد نظر به دلیل شرایط سلامت فرد، برای خود وی یا دیگران خطرناک است. این حکم زمانی صادر می‌شود که:

· بیماری فرد با مواجهه شغلی تشدید جدی خواهد یافت (مثلاً آسم شدید و مواجهه با محرک‌های تنفسی).

· فرد دارای ناتوانی جسمی یا حسی است که انجام ایمن شغل را غیرممکن می‌کند (مثلاً ناشنوایی عمیق در محیطی که هشدارهای شنیداری مهم است).

· بیماری روانی شدید و کنترل‌نشده که قضاوت یا رفتار ایمن را مختل می‌کند.

· حساسیت اثبات‌شده و شدید به یک ماده شیمیایی موجود در محیط کار.

· نتایج آزمایشات نشان‌دهنده آسیب آغازین اما قابل توجه ناشی از مواجهه باشد و ادامه کار آسیب را غیرقابل بازگشت کند.

· اقدام: منع از استخدام در آن شغل خاص یا انتقال به شغلی بدون مواجهه با آن عامل زیان‌آور. در مورد معاینات دوره‌ای، ممکن است منجر به خروج دائم از آن موقعیت شغلی شود.

۴. ملاحظات ویژه برای هر گروه از عوامل زیان‌آور

· شیمیایی: تأکید بر پایش بیولوژیکی (مثلاً اندازه‌گیری متابولیت‌ها در ادرار) و عملکرد اندام‌های هدف (کبد، کلیه، سیستم عصبی).

· فیزیکی: پایش منظم اندام حسی (شنوایی، بینایی) و استفاده از نتایج کمی (مثل افت شنوایی ناشی از نویز).

· بیولوژیک: تأکید بر سابقه واکسیناسیون، تست‌های ایمنی و پایش علائم عفونت.

· ارگونومیک: استفاده از چک‌لیست‌های ارزیابی ریسک و پایش شکایات عضلانی-اسکلتی.

· روانی: توجه به پرسشنامه‌های استاندارد و غربالگری اختلالات خواب، اضطراب و افسردگی مرتبط با استرس شغلی.

۵. اهمیت مستندات و پیگیری

· پرونده سلامت شغلی: کلیه نتایج معاینات و احکام صادرشده باید در پرونده محرمانه سلامت شغلی فرد نگهداری شود.

· حقوق کارگر: کارگر حق دارد از نتیجه معاینه و دلایل حکم صادرشده مطلع شود.

· مسئولیت کارفرما: کارفرما موظف است شرایط اجرای توصیه‌های "مشروط" را فراهم کند و در صورت "عدم صلاحیت"، شغل جایگزین مناسب (در صورت وجود) ارائه دهد یا مطابق قانون عمل کند.

فرآیند معاینات طب کار یک فرآیند پیشگیرانه، پویا و مستمر است که هدف نهایی آن حفظ سلامت نیروی کار و تطابق شغل با کارگر است. احکام سه‌گانه "مجاز، مشروط، عدم صلاحیت" ابزارهای قانونی و علمی پزشک طب کار برای نیل به این اهداف هستند. تصمیم‌گیری نهایی باید همواره با در نظر گرفتن منافع سلامت کارگر و ایمنی محیط کار صورت پذیرد.

موارد مهم احتمالی منع استخدام و عدم تایید صلاحیت پزشکی در مشاغل عملیاتی اکثر شرکتها در صورت وجود عوامل اسیب رسان شغلی بالاتر از حد مجاز در محیط کار عبارتند از:

ادامه مطلب...